Człowiek racjonalnie rozumujący to mit?
Psychologia to niezwykła dziedzina nauki, która zajmuje się m.in. procesami myślowymi, zachodzącymi w naszym mózgu, dzięki którym jesteśmy w stanie przetwarzać dostarczane tam dane, docierające z otaczającej nas rzeczywistości i wyciągać z nich wnioski. Naprawdę niezwykła umiejętność. Na pozór wszystko wydaje się oczywiste, bo lubimy się postrzegać jako osoby racjonalne i rozsądne. Zaciekawiło mnie jednak, czy możliwe jest, by informacje te były przez ów organ interpretowane nieracjonalnie, co mogłoby mieć znaczący wpływ na podejmowane przez nas decyzje? Czy możliwe jest, by mózg uznał na przykład za prawdę to, co nią w istocie nie jest? Zainteresowałem się tym zagadnieniem i szybko dowiedziałem się, że to prawie norma i każdy z nas na co dzień daje się wielokrotnie zwieść swojemu mózgowi, popełniając błędy poznawcze. Ten tekst chciałbym poświecić właśnie im i zastanowić się, czy i w jakim stopniu są one dla nas niebezpieczne.
Hamlet mówił: „Jakim dziełem jest człowiek! Jak szlachetnie rozumującym!”. Wiary tej nie podziela niestety wielu współczesnych psychologów, twierdząc z pełnym przekonaniem, że nie tylko jesteśmy z natury irracjonalni, ale nawet przewidywalnie irracjonalni. Co prawda wolimy myśleć o sobie inaczej, ale to nieprawda. W naszym mózgu od urodzenia czają się niestety liczni podstępni dywersanci, którzy przy każdej nadarzającej się okazji utrudniają nam racjonalne postrzeganie rzeczywistości. To są właśnie wspomniane błędy poznawcze, które generalnie wynikają z chęci uproszczenia sobie procesu myślenia. Do mózgu każdego z nas, w każdej sekundzie dociera zawrotna ilość informacji, które muszą zostać przetworzone. Ten musi je więc nieustannie segregować i rozstrzygać, które z nich są ważne, a które należy zignorować. Mówiąc krótko mózg nie jest w stanie wszystkich tych informacji zarejestrować, przemyśleć i jeszcze na nie szybko zareagować, dlatego tak chętnie korzysta z uproszczonego sposobu myślenia, co pozwala mu zaoszczędzić czas, na czym nam zawsze tak bardzo zależy. Oprócz braku czasu przyczynę występowania wszystkich tych błędów upatruje się często w ograniczonych możliwościach poznawczych, braku motywacji do formułowania poprawnych sądów oraz pragnieniu zachowania dobrego samopoczucia. Dzięki popełnianiu tych błędów funkcjonujemy jednak szybciej i zużywamy mniej zasobów poznawczych na podejmowanie decyzji.
Popełniamy je wszyscy, ale nie wszyscy zdajemy sobie z tego sprawę. Uważacie, że nie mam racji? A czy nie zdarza się wam bezrefleksyjnie przyznawać rację różnym autorytetom i brać za pewnik poglądy większości? Czy nie dajecie się często uwieść pierwszemu wrażeniu i nie jesteście przy tym przekonani, że to inni myślą tendencyjnie, a nie wy? Niestety, prawda jest gorzka – wszyscy popełniamy błędy poznawcze, choć z różnym natężeniem.
Błędy te nie zawsze muszą być niebezpieczne, choć zawsze wpływają na nasze życie, np. na sposób formułowania własnych poglądów i podejmowanie decyzji. 
Może nie wszystkie typy tych błędów występują u każdego człowieka i nie wszystkie muszą prowadzić do katastrofy, ale towarzyszą nam one od chwili urodzenia, choć całkiem niedawno psychologowie nauczyli się je rozpoznawać i dokładnie je opisali. Sklasyfikowano ich już kilkadziesiąt. Pozwólcie, że przykładowo przytoczę tu kilka, w moim odczuciu najczęściej popełnianych.
Na początek chciałbym przywołać błąd, zwany efektem autorytetu. Jak sama nazwa wskazuje polega on na odwoływaniu się do jakiegoś autorytetu, co ma potwierdzać stawianą tezę i robić z niej tezę nie do zakwestionowania, choć w gruncie rzeczy może być przecież błędna. Często zdarza się tak, że nikt nie podważa tezy, ze względu na autorytet cytowanej lub wygłaszającej jej osoby. Tę tezę uznaje się więc absolutnie bezkrytycznie za pewnik. A przecież błądzić jest rzeczą ludzką i nawet najznamienitsi eksperci mają prawo się mylić, a ich autorytet nie może być gwarancją nieomylności i patentu na prawdę.
Równie ciekawy jest efekt potwierdzania. Ten charakteryzuje się tym, że osoba podejmująca jakąś decyzję lub posiadająca określone zdanie na jakiś temat, tak dobiera i przekazuje innym informacje, by te zgadzały się z jej osądem czy wyborem. Zazwyczaj to proces podświadomy, ale może być też sterowany świadomie. Tak czy inaczej w takiej sytuacji widzimy wszystko tak, jak chcemy, żeby było albo jak ktoś nam to wmawia, a nie tak, jak jest naprawdę. Warto o tym pamiętać, zwłaszcza podczas podejmowania decyzji w emocjach, gdyż wtedy efekt jest mega intensywny. W takich sytuacjach warto więc wziąć pod uwagę również opinię innych osób, takich, którym ufamy, a które mają bardziej obiektywny od nas ogląd rzeczywistości.
Kolejnym błędem poznawczym jest tzw. efekt aureoli. Polega on na idealizowaniu sobie danej osoby ze względu na jakąś cechę, która nam się w niej spodobała, często w wyniku dobrego pierwszego wrażenia.
Działa to również w drugą stronę. Jeśli ktoś zrobi na nas złe pierwsze wrażenie, to z automatu mamy potem o nim złe zdanie i to w wielu aspektach, choć mógł nas zrazić tylko jedną cechą. Przenosimy po prostu ocenę dotyczącą jakiejś jednej cechy na całą osobowość tego człowieka, czyli i na wszystkie cechy, które nie są z daną związane.
Niezwykle popularny jest również tak zwany efekt horoskopowy. Polega on na uznawaniu za trafny zindywidualizowany opis rzeczywistości, który w istocie jest niezmiernie ogólnikowy i może być szeroko interpretowany. Odbiorcy wydaje się, że dane treści dotyczą jego życia i są unikalne, podczas gdy są one mu tak podawane, by pasowały do wszystkiego i wszystkich. Ta technika stosowana jest najczęściej przez różnej maści wróżbitów i szamanów, którzy próbują wmawiać swoim klientom, że mają jakąś tajemną wiedzę.
Ciekawy jest również efekt wspierania decyzji. To tendencja do wyższego wartościowania decyzji, które już podjęliśmy. Powtarzamy wielokrotnie, że postąpiliśmy słusznie choć nie wiemy przecież, jakie rezultaty przyniosłaby decyzja alternatywna. Kierujemy się też lękiem przed utratą zasobów związanych z podjęciem decyzji. Na przykład posiadacze samochodu marki X są przekonani o jego niezawodności i uważają, że nie ma on żadnej konkurencji na rynku. Chętnie punktują wady samochodów marki Y, utwierdzając się sami w przekonaniu, że podjęli słuszną decyzję, co poprawia im też samopoczucie i wzmacnia efekt wspierania decyzji.
I na koniec błąd poznawczy polegający na postrzeganiu świata jako z natury sprawiedliwego. Błąd ten polega na wpojeniu nam w dzieciństwie zaiste pięknej idei fix,
która zakłada, że w tym naszym świecie istnieje sprawiedliwość, czyli każdy, kto czyni dobrze, musi za to zostać wynagrodzony, a ten, który czyni zło, ukarany. Co ciekawe, uważa się, że mechanizm, który owe nagrody i kary miałby rozdawać, ma być w pełni naturalny i wynikać z praw rządzących naturą i światem. Chyba nie muszę nikogo przekonywać, że tak jednak nie jest. Obawiam się również, że ta pięknie brzmiąca idea wcale nie jest taka piękna, bo uderza w fundamentalną prawdę dotyczącą naszej egzystencji, w wolną wolę, czy też wolę samostanowienia o sobie i swoim losie. To naprawdę naiwna próba uproszczenia sobie świata, w którym żyjemy.
Błędów poznawczych jest oczywiście znacznie więcej i z pewnością to niezwykle ciekawy temat, bo pozwala nam poznać sposób w jaki funkcjonuje nasz mózg i zrozumieć mechanizmy w tym naszym świecie. Błędy poznawcze w wielu prozaicznych sytuacjach ułatwiają życie, ale w innych mogą już prowadzić do katastrofy. Człowiek tylko w małym zakresie jest tak naprawdę istotą racjonalną. Znacznie częściej kierują nim emocje, przesądy, namiętności, intuicja i przeżycia, z czego nie zawsze zdaje sobie sprawę.
Grafika:
Komentarze [0]
Jeszcze nikt nie skomentował. Chcesz być pierwszy?
