Narodziny europejskich uniwersytetów
Uniwersytety. Jeden z fundamentów i nieodłącznych elementów naszej cywilizacji. W dużym uproszczeniu są to miejsca przekazywania wiedzy i prowadzenia badań naukowych, które przyczyniają się ewidentnie do jej rozwoju. Naprawdę trudno sobie wyobrazić, gdzie byśmy teraz byli, gdyby nie te akademickie ośrodki, w których od zawsze ścierały się ze sobą różne filozofie, które dawały impuls różnym ruchom społecznym. To właśnie w murach tych dostojnych instytucji kiełkowały myśli, które zmieniały ludzkie pojmowanie świata, a ich cechą charakterystyczną była od początku istnienia autonomia, czyli wolność nauki i nauczania. Dziś mówi się zasadniczo o trzech modelach uniwersytetów. W każdym z nich uczelnia jest, co ważne, niezależna od państwa, które nie może ingerować w jej wewnętrzne sprawy, a jedynie może ją wspierać. Czy tak było jednak zawsze?
Jestem absolutnie przekonany, że większość tegorocznych absolwentów naszego kochanego „Kopernika”, wzorem lat ubiegłych, będzie chciało kontynuować edukację na najlepszych uniwersytetach zarówno w kraju jak i poza nim. To bardzo chwalebne, ale dobrze by było, gdybyśmy jednak coś na temat tych uniwersytetów wiedzieli.
Pierwsze szkoły, przypominające swym charakterem uniwersytety, powstały już w czasach starożytnych na obszarze Bliskiego Wschodu, Indii, Chin i Grecji. Jednak pierwszą uczelnią na świecie, która nazwała siebie uniwersytetem, był Uniwersytet w Bolonii, który założono w 1088 roku. Wkrótce po nim powstały kolejne wyższe uczelnie w wielu innych krajach. W 1100 roku założono Uniwersytet Paryski (zwany począwszy od XIII wieku Sorboną), w roku 1167 Uniwersytet Oksfordzki, a w 1209 Uniwersytet w Cambidge. Uniwersytet Jagielloński (historyczne nazwy: Studium Generale, Akademia Krakowska, Szkoła Główna Koronna), to druga taka uczelnia w tej części Europy (po Uniwersytecie Praskim). Założony został przez Kazimierza III Wielkiego w roku 1364 na wzór Uniwersytetu w Bolonii. Nazwę zmieniono na aktualną dopiero w XIX wieku, chcąc podkreślić jego niewątpliwe związki z tą dynastią. Na początku prowadzona tu zajęcia na trzech wydziałach: sztuk wyzwolonych, medycyny i prawa (papież nie zgodził się od razu na wprowadzenie najbardziej prestiżowego w tamtym okresie wydziału teologii, ale w końcu uległ i uniwersytet zyskał ten wydział w XV wieku).
Wszystkie średniowieczne uniwersytety miały swoją specyfikę. Nadawały również stopnie naukowe: licencjata, bakalarza, magistra i doktora. Profesorowie i studenci każdej uczelni zrzeszali się wówczas we wspólnoty zwane universitas magistrorum et scholarium, które broniły swych praw i przywilejów wśród innych grup społecznych.
Uniwersytet Boloński wziął swój początek od dwóch szkół prawa rzymskiego, które działały na terenie tego miasta i postanowiły się połączyć. Tak powstała uczelnia z wydziałami prawa cywilnego i kanonicznego, na których mogli studiować zarówno Włosi jak i przybysze spoza Italii (o tych drugich mówiono wówczas, że pochodzą z krajów pozaalpejskich). Oczywiście ci drudzy studiowali na odrębnych wydziałach (w latach 1275–1500 studiowało na tej uczelni według dokumentów co najmniej kilkuset Polaków). Mówi się, że w pierwszych stuleciach istnienia tej uczelni studiowali tam żacy ponad 30 narodowości. Dzięki pracy profesorów tej uczelni udało się odnaleźć Kodeks Justyniana I Wielkiego oraz opracować przepisy prawa kościelnego zwane dziś Dekretem Gracjana. Studenci bolońskiej uczelni płacili naturalnie za naukę, ale wybierali spośród siebie rektora, który sprawował rządy nad uczelnią, organizował tok studiów i dobierał kadrę profesorską. Profesorowie otrzymywali wynagrodzenie ustalane przez władze miasta, totalnie niezależnie od opłat wnoszonych przez studentów i zajmowali się nauczaniem, przeprowadzaniem egzaminów i nadawaniem stopni naukowych. W XIV wieku wprowadzono na Uniwersytecie Bolońskim wydziały medycyny, filozofii, arytmetyki, astronomii, logiki, retoryki i gramatyki oraz teologii, a w wieku XVI pojawił się tam również wydział nauk przyrodniczych. Kolejny krok w rozwoju uczelni nastąpił w wieku XVIII, gdy przekształcono uniwersytet w uczelnię nowożytną, w której główny nacisk położono na nauki matematyczno-przyrodnicze, nowożytne nauki prawnicze, a profesorowie zostali zobowiązani do prowadzenie prac naukowo - badawczych. Ten typ uniwersytetu stosunkowo szybko został przeniesiony przez migrujących uczonych do innych włoskich miast (Padwa, Sienna, Perugia i Ferrara), gdzie zaczęły powstawać podobne temu uniwersytety. Podobnie zaczęło dziać się w całej Europie, choć nie wszędzie zdecydowano się na model boloński.
Drugi system średniowiecznych uczelni wzorowany był na Uniwersytecie Paryskim. W tym modelu uczelnia podporządkowana była całkowicie Kościołowi i podlegała bezpośrednio biskupowi, który często wpływał na kształt i dobór nauczanych treści, i charakteryzowała się dużym rygorem oraz dyscypliną. Uniwersytet nie miał też jednolitej struktury. Nauka podzielona była tu na fakultety: teologiczny, sztuk wyzwolonych, prawa, a później medycyny. Większość profesorów i studentów, co zrozumiałe, pochodziła ze stanu duchownego. Nauka była na tej uczelni bezpłatna, a władzę sprawował związek profesorów, który spośród siebie wybierał rektora. Studenci, podobnie jak w modelu bolońskim, byli zrzeszeni w nacje (działała tu nacja francuska, normańska, pikardyjska i angielska), które miały swoją osobowość prawną i mogły wpływać na organizację studiów, choć głównie zajmowały się kształtowaniem zasad życia studenckiego.
Trzeci system organizacyjny uniwersytetów wymyślono i wprowadzono w Neapolu. Była to uczelnia o charakterze zamkniętym i bardzo ostrych regułach. Studenci i profesorowie mieli całkowity zakaz opuszczania jej murów. Wśród absolwentów tej uczelni dostrzegamy jednak takie postacie jak Tomasza z Akwinu (po studiach był tam również wykładowcą), Francesco Petrarca, Giovanni Boccaccio czy Giordano Bruno. Był to też także uniwersytet państwowy, w dużym stopniu niezależny od Kościoła (w akcie fundacyjnym cesarz Fryderyk II zastrzegł sobie prawo doboru i nominowania nauczycieli akademickich). Uważany jest też obecnie za najstarszy uniwersytet na świecie założony przez głowę państwa. Neapolitański Uniwersytet miał za zadanie kształcić kadry urzędników na potrzeby cesarstwa. Na początku liczył tylko z 6 wydziałów: teologii, prawa, sztuk pięknych, medycyny, matematyki i nauk przyrodniczych. Uczelnia ta istnieje do dziś, choć w XVIII wieku została zreformowany na wzór ówczesnych uniwersytetów niemieckich. Obecnie oferuje ona studia na 82 wydziałach i jest jednym z największych uniwersytetów na świecie. 
Pierwotny model tej uczelni przejęło jednak tylko kilka uniwersytetów w Hiszpanii, a w późniejszej historii szkolnictwa wyższego nie odegrał on już prawie żadnej roli.
Życie pokazało, że model boloński i neapolitański stopniowo zostały zarzucone, natomiast model paryski stał się podstawą ustroju prawie wszystkich współczesnych uniwersytetów.
Uniwersytety w średniowiecznej Europie, tak jak cała ówczesna kultura i nauka, były mocno teocentryczne. Nawet wywodzące się z starożytności sztuki wyzwolone, w przystosowanej do średniowiecznej kultury wersji, musiały służyć przede wszystkim lepszemu przygotowaniu się do studiów teologicznych. Po zmianach społeczno-gospodarczych w Europie w XII wieku nauka zaczęła się jednak otwierać na inne cele, niż poznanie Boga, ale były to próby bardzo nieśmiałe i powolne. Nie zmienia to jednak faktu, że to właśnie uniwersytety zapoczątkowały i ożywiły wolną wymianę myśli i to również dzięki nim powrócono do studiowania tekstów antycznych. Uniwersytety były również kolebką renesansu i źródłem przemian społecznych i kulturowych, które współcześnie nazywamy odrodzeniem. A renesans był na uniwersytetach okresem absolutnie nieograniczonej wymiany myśli i poglądów. I co chyba równie ważne, to właśnie tam doszło do przeobrażenia nauki z teocentrycznej na antropocentryczną.
W następnych wiekach uniwersytety umacniały swoją pozycję, oddziałując coraz mocniej na przemiany zachodzące w Europie. Przeszły długą drogę od średniowiecza do współczesności, zachowując jednak swój charakter i misję kształtowania wrażliwości młodych ludzi na naukę i sztukę oraz otwierania ich na świadome i racjonalne pojmowanie tego świata. Gdy za kilka miesięcy trafimy w takie miejsca, będziemy mogli cieszyć się z faktu, że tym samym staliśmy się częścią ich wielowiekowej tradycji.
Grafika:
Komentarze [1]
2020-03-31 21:57
Ciekawe, nie powiem.
- 1
