Wbiłem siekierę; zdziwiłem się, że pachną zimowe drzewa…*

Dodano 2012-07-01, w dziale inne - archiwum

Siedemnastowieczna Japonia. Swój początek ma epoka Edo, która trwać będzie do końca XIX wieku. Rzeczywistą władzę w kraju na 250 lat obejmują sioguni z rodu Tokugawa, wojskowi panowie Japonii. Izolują oni państwo od wszelkich obcych wpływów, ograniczając rolę cesarza jedynie do funkcji reprezentacyjnej. Ów system zarządzania i okres w historii zwany jest siogunatem lub bakufu (dosł. „rządami spod namiotu”). W takiej rzeczywistości przyszło żyć twórcy i mistrzowi haikai, najbardziej znanemu poecie okresu Edo - samurajowi Bashō Matsuo.

Początek XVII wieku przynosi rozwój rzemiosła, handlu i gospodarki oraz rozbudowę miast. Zasady oparte na neokonfucjanizmie głoszą ścisłe posłuszeństwo wobec władz. Kontroli poddawane są buddyjskie klasztory, chłopów i mieszczan obarcza szereg ograniczeń, m.in. mieszkańcy miast nie mogą nosić kosztownych ozdób ani budować wysokich domów. Bogacą się natomiast zrzeszeni w gildiach kupcy. Ów okres to epoka Edo, obecnej stolicy Japonii, Tokio, ukrywającej się pod dawną nazwą. Choć ponowne otwarcie Japonii na zewnętrzny świat nastąpi dopiero w połowie XIX wieku, w scentralizowanym państwie rozwija się kultura i sztuka, rozkwita malarstwo, poezja i teatr.

„Gorycz jest we mnie; zbliż więc samotność serca śpiewna kukułko”

Matsuo Munefusa, syn samuraja hołdujący buddyjskiej filozofii zen, po śmierci swego pana porzucił służbę, poświęcając się literaturze i kaligrafii. Bywał sędzią na konkursach poetyckich, a jego dzienniki z podróży uważane są za arcydzieła literatury japońskiej. Swoje utwory podpisywał najczęściej pseudonimem Bashō.

Komponowanie pieśni wiązanych traktowano jako rozrywkę wykształconych ludzi. Najbardziej poważana osoba w towarzystwie wymyślała wers wyjściowy (był on najważniejszą częścią utworu, ponieważ określał jego tematykę i nastrój), po czym kolejno każdy z uczestników układał następny wers. Całość oczywiście była notowana.

Uprawiany przez Bashō gatunek poezji zwany jest dziś wymiennie haiku, hokku lub haikai, choć pojęcia te znacznie się różnią. Haikai (dosł. żart) to dłuższy, żartobliwy utwór składający się z kilkunastu lub kilku tysięcy wersów. Nazwy hokku używa się w odniesieniu do pierwszego wersu każdej pieśni wiązanej, w tym haikai. Haiku powstało zaś z wyodrębnienia pierwszego wersu haikai jako samodzielnego utworu.

Bashō w swych pamiętnikach zawierał chwilowe, doświadczane przez niego wrażenia, a z czasem zaczął spisywać tylko wersy wyjściowe haikai. Ostatecznie doszedł do wniosku, że mogą być one samodzielną formą poetycką – w ten sposób powstało haiku.

Oryginalne haiku w języku japońskim składa się z jednej ciągłej linijki, choć w pozostałych językach oraz w transliteracji tekstu japońskiego stosuje się podział na trzy wersy. Klasyczny utwór składa się z 17 sylab podzielonych na trzy części znaczeniowe (po 5, 7 i 5 sylab). Integralnymi elementami wiersza są: kigo, czyli odniesienie do pory roku lub dnia oraz kireji - podział utworu na dwie niezależne części.

Pierwsze wiersze z powodu używania języka kolokwialnego były żartobliwe i lekkie. Choć ogół społeczeństwa lubował się w treściach wulgarnych, wybitni poeci posługiwali się inteligentnym humorem. Bashō odrzucił go na rzecz impresji, wzruszenia i kontemplacji przyrody. Oprócz Matsuo Bashō do najwybitniejszych twórców haiku zalicza się Yosa Buson, Kobayashi Issa oraz Masaoka Shiki.

„Żaby wołają noc - by świtem wstawała; dzień - by już zmierzchał”

Choć Buson był uczniem Bashō, jego poezja pozbawiona była filozofii mistrza. Yosa zajmował się także malarstwem, podróżował po świecie opisując jego piękno w prostych, krótkich utworach.

„Świat rozpaczy i bólu. Kwiaty kwitną nawet wtedy”

Issa (dosł. „filiżanka herbaty”) ceniony był za swą złośliwość, mistrzostwo i humor. Napisał ponad 20 tysięcy haiku, odzwierciedlających dziecięcą prostotę w poznawaniu i rozumieniu świata. Gdy miał trzy lata zmarła jego matka, ojciec zaś ożenił się po raz drugi. Kilka lat później odeszła wychowująca chłopca babcia, którą darzył ogromnym szacunkiem. Trójka dzieci Issy umarła we wczesnym wieku. Niebawem rozstała się z życiem także jego żona Kiku. Mimo cierpienia i samotności udowadniał, że świat jest niezmienny i banalnie prosty, trzyma się odwiecznych zasad, które nie są w stanie nas zaskoczyć.

„Biały motyl leci między goździkami. Czyj duch?”

Shiki Masaoka był pisarzem, wybitnym poetą, krytykiem i dziennikarzem. Nieprzychylnie odnosił się do Bashō Matsuo. W swej twórczości nawiązywał do tradycji ,posługując się zwięzłym i bogatym w wizualne opisy stylem. Objął stanowisko redaktora czasopisma literackiego Hototogisu. Reaktywował także stare formy poetyckie. Zreformował poezję japońską, zakładając dwie unowocześniające klasyczne zasady kompozycji szkoły poetyckie: Nihon-ha (szkoła haiku) i Negishi-ha (szkoła waka, ojczystej poezji japońskiej).

Haiku tworzyli także inni japońscy poeci, m.in. Saimaro, Shoha, Onitsura Ueshima, Kikaku Takarai, Konishi Raizan, Kyoshi Takahama, Ransetsu, Oshima Ryota, Naito Joso, Mukai Kyorai, Dama Sono-jo, Dama Shigetsu, Dama Sute-jo, Sodo, Sampu, Gonsui, Rofu, Shiko, Sushiki, Shiseki, Hakuin, Boncho, Kaito, Taigi, Chora, Shirao, Kito, Michihiko, Bakusui czy Kubonta. Twórczość każdego z nich jest inna, acz równie magiczna i wyjątkowa. Historia japońskiej poezji jest jednak tak niezwykle rozległym tematem, że nie da się jej streścić w kilkuset słowach.

We współczesnej Japonii haiku jest nadal chętnie i powszechnie uprawiane. Dr Naoko Tosa, wykładowczyni Academic Center for Computing and Media Studies Uniwersytetu w Kioto opracowała ciekawy program komputerowy. Tworzy on haiku na podstawie trzech słów wybranych przez użytkownika. Następnie powstały wiersz może być przez niego dopracowany. Ów program ma za zadanie uczyć preferencji użytkownika, co wykorzystuje przy tworzeniu kolejnych utworów. Natomiast japońska firma Itoen produkująca herbatę marki Ōi Ocha organizuje doroczny konkurs haiku, w którym - poza pieniędzmi - nagrodą jest także całoroczna publikacja zwycięskich utworów na etykietach butelek z napojem.

Filozofia zen w sztuce zakłada operowanie paradoksem, subtelność, estetyczny minimalizm i wyzbycie się własnego ja – wszystko to cechuje najlepsze haiku. Najwybitniejszym poetom udaje się bowiem pozostawić w odbiorcy ulotne i refleksyjne odczucie, nie pozwalając świadomie na konkretną interpretację.

Haiku się nie czyta, haiku się kontempluje. Jedno krótkie spojrzenie na z pozoru błahy tekst do niczego nas nie zaprowadzi. W niektórych moich ulubionych wierszach początkowo nie dostrzegłam głębokiego przekazu. Nie warto się jednak zniechęcać. Często trzeba wielokrotnie po nie sięgać, zastanawiać nad każdym słowem, szykiem składniowym i kontekstem, przyjrzeć się objaśnieniom związanym z japońską kulturą czy życiorysem autora. Te krótkie utwory są jednym z powodów, dla których żałuję, że nie umiem języka japońskiego, ponieważ przekłady nie oddają tak dobrze ulotnego ducha poezji jak oryginał. Haiku odbiera się odmiennie w zależności od charakteru i humoru, rodzaju targających nami emocji, każdego dnia można doszukać się w nim czegoś nowego. Warto, ponieważ spokój, idealne dopracowanie i wyważenie pozwala duszy wyciszyć się i odpocząć.

*Buson [ze zbioru Busonkushu, 1784]

Grafika: